Wiadomości Powsińskie - luty 2010

       Jedną z miejscowości będących przez wieki częścią parafii powsińskiej są Kabaty. Ich historia liczy około 650 lat. Pierwszy udokumentowany zapis o Kabatach pochodzi z 1386 r., kiedy to książę mazowiecki Janusz I Starszy nadał wsi prawo chełmińskie. Wiązało się ono m.in. z obowiązkiem służby rycerskiej właścicieli.
       Wieś wchodziła wtedy w skład parafii milanowskiej (obecnej wilanowskiej) i była własnością Andrzeja Ciołka, kasztelana czerskiego. Została założona najprawdopodobniej z jego inicjatywy lub też jego ojca Mikołaja, który objął te tereny w 1283 r. Kasztelan Andrzej żył tylko 40 lat i zmarł w 1396 roku. Jego żona Elżbieta w dwa lata później ufundowała pierwszy kościół w Powsinie, a okoliczne włości, w tym Kabaty, odziedziczyli synowie: Wigand, Andrzej i Klemens. Wigand i Andrzej brali udział w bitwie pod Grunwaldem, pierwszy jako chorąży chorągwi czersko-warszawskiej, drugi dowodził królewską chorągwią nadworną.
       W 1410 r. gdy z wsi Powsina, Jeziorny i Lisów została erygowana nowa parafia, Kabaty początkowo nie zostały do niej włączone, ale oddawały jej połowę dziesięciny, czyli daniny z dziesiątej części plonów. Dopiero w 1436 r. syn Andrzeja i Elżbiety, Stanisław Ciołek, biskup poznański, ostatecznie włączył Kabaty do parafii powsińskiej, jednak jeszcze przez jakiś czas drugą połowę dziesięciny pobierał pleban milanowski.
       Wraz z upływem lat ród Ciołków rozrósł się tak, że w 1532 r. na podstawie działu rodzinnego rozdzielił się na linie powsińskich i kabackich. Kabaty, obejmujące wtedy 4 łany czyli ok. 72 ha. przypadły Andrzejowi,  iastującemu urząd sędziego ziemskiego warszawskiego, który był prawnukiem Wiganda. Po nim dziedziczył syn Jan, posiadający jeszcze część Lisów i część dawnej wsi Łazy, łącznie 8 łanów i dwa folwarki. W XVII w. właścicielami Kabat była rodzina Piekarskich, zapewne skoligacona z Ciołkami, a następnie rodzina Olszowskich, przez małżeństwo Agnieszki Piekarskiej ze Stanisławem Olszowskim, wojskim łęczyckim.
       W czasie wojen ze Szwedami, w latach 1656-57, Kabaty poważnie ucierpiały, zostały ograbione i zniszczone. Żołnierze szwedzcy z warszawskiego garnizonu rekwirowali żywność i pasze w okolicy, podpalali zabudowania. Gdy toczyły się walki o Warszawę, w jej okolicy gromadziły się wojska szwedzkie, brandenburskie, siedmiogrodzkie, polskie i litewskie. Przemarsze wojsk, potem głód i epidemie w latach 1659-61 spowodowały powszechną nędzę i zubożenie. Jednak po tych wydarzeniach Kabaty podniosły się ze zniszczeń i zostały odbudowane. Wieś powiększyła się do 6 łanów, ok. 108 ha. zapewne poprzez karczowanie otaczającego lasu.
       Gdy w 1677 r. król Jan III Sobieski kupił Wilanów (Milanów), rozpoczął również skuteczne zakupy sąsiednich wsi. Jednak próba nabycia Kabat nie powiodła się. Agnieszka Olszowska żądała 100 000 srebrnych tynfów, podczas gdy król oferował 80 000. Z biegiem lat Kabaty przeszły na własność jej dzieci i wnuków: syna Stanisława Olszowskiego i córkę Katarzynę Dunun-Szpotową, oraz wnuków Antoniego Olszowskiego i Jana Borowskiego. Od tych wszystkich sukcesorów, w latach 1721-1723 za łączną sumę 83 000 złotych, Kabaty wraz z przyległościami nabyła hetmanowa wielka koronna Elżbieta Sieniawska właścicielka Wilanowa, który kupiła dwa lata wcześniej od Konstantego Sobieskiego, najmłodszego syna króla Jana. W „kontrakcie kupna–sprzedaży” sukcesorowie stwierdzają: „(...) mając dobra po matce i babce sumami sukcesorów i pretensjami kredytorów obciążone, a przy tym trudny pomienionych dóbr widząc podział rezygnować umyśli.” W ten sposób Kabaty zostały włączone do dóbr wilanowskich liczących łącznie ok. 6000 ha. Nowa właścicielka zajęła się zagospodarowywaniem nowych włości, a znana była z prowadzenia energicznej działalności gospodarczej i handlu produktami wytwarzanymi w jej dobrach. Zarządziła też wprowadzenie ochrony Lasu Kabackiego przed nadmiernym wyrębem.
       Gdy zmarła w 1729 r., Kabaty przeszły na własność jej córki Marii Zofii Denhoff, późniejszej małżonki ks. Augusta Czartoryskiego. Już wtedy istniała cegielnia w Kabatach, której początki sięgają XVII w. Początkowo usytuowana była u podnóża skarpy, obok lasu natolińskiego. Następnie, przeniesiono ją na górę, na teren znajdujący się w sąsiedztwie obecnej Alei Kasztanowej, gdzie do dzisiaj widoczne są zagłębienia po wydobytej glinie, a teren ten nosił potoczną nazwę „Glinki”. Cegła tam wytwarzana cieszyła się dobrą opinią i posłużyła jako materiał dla wielu budowli, zapewne też na pobliski pałac w Natolinie, zbudowany przez Czartoryskich. Została zamknięta na początku XX w.
       Kolejną właścicielką Kabat została córka Czartoryskich, Izabela Lubomirska, a od 1799 r. stały się one własnością, z kolei jej córki Aleksandry, żony Stanisława Kostki Potockiego. Po nich kolejno dziedziczyli syn Aleksander i wnuk August.
       Według „Inwentarza” sporządzonego w 1803 r. w Kabatach mieszkało 14 rodzin gospodarskich, dwie chałupnicze, zdun i gajowy, w sumie 138 osób. Wieś składała się z 18 chałup, 15 stodół i 10 obór. Było 15 koni, 30 wołów, 32 krowy oraz 14 pni pszczół. Pańszczyznę odrabiano w folwarkach w Wolicy i Moczydle.
       W rubryce „powinności” zapisano: „(...) Każdy całopolny gospodarz robi na tydzień sprzężajem dni trzy, kobieta dni trzy. Tłok do sprzątania zbóż z pola i łąk w roku odrabia każdy sprzężajnych dni sześć, kobiecych dni sześć. Daje kapłonów (wykastrowanych kogutów) trzy i pół, jaj sztuk 24 i czynszu drobnego płaci 1 złoty i 21 i pół grosza. Wartę nocną do folwarku po dwóch w kolei odbywają. Straż nocną do wrót wiejskich dla strzeżenia przechodu dezertujących żołnierzy lub włóczęgów i podejrzanych ludzi z kolei dawać powinni. Szarwarki do reperacji dróg i mostów według potrzeby z dni własnych winni odrabiać.” Robocizna sprzężajna odbywana była dwoma wołami.
       Od 1819 r. dziesięcina, oddawana dotychczas w naturze została zamieniona na opłatę pieniężną i w Kabatach wynosiła 15 zł, potem 3 ruble i 87,5 kopiejki. Do tego dochodziła coroczna składka szkolna 60 kopiejek i składka na utrzymanie woźnego przy kancelarii wójta gminy 33 kopiejki.
       Od roku 1838 w dobrach wilanowskich rozpoczął się proces oczynszowania wsi, polegający na zamianie pańszczyzny na opłatę pieniężną, co było bardziej korzystne i pozwalało rozwijać się gospodarczo. Po oczynszowaniu Powsina w 1848 r., również włościanie z Kabat wystąpili w 1849 r. do administracji dóbr wilanowskich o ograniczenie pańszczyzny, ale spotkali się z odmową. Narzekając na zbyt duże obciążenia feudalne, odmawiali trzeciego dnia odrobku i innych świadczeń.
       W 1857 r. po decyzji Naczelnika Powiatu zobowiązującej aby „(...) od opornych włościan daninę środkami egzekucyjnymi odzyskać”, rządca wilanowski w asyście dwóch kozaków wyegzekwował zaległości z ostatnich dwóch lat. Ponownie w 1860 r. włościanie z Kabat wnieśli prośby do Zarządu Głównego Dóbr Wilanowskich i władz powiatowych o wprowadzenie przyrzeczonego już wcześniej oczynszowania, jednocześnie skarżąc się przy tym na złe traktowanie przez ówczesnego ekonoma z folwarku w Moczydle, który wymuszał posłuszeństwo poprzez wyzwiska i bicie kijem. Dwór opóźniał jednak oczynszowanie, żądając nadmiernego czynszu.
       W latach pięćdziesiątych XIX w. powstał projekt przeniesienia zabudowań wsi Kabaty z terenu przy skarpie i posadowienia ich naprzeciw, na polach po zachodniej stronie drogi prowadzącej do Warszawy nazywanej „Gościniec” (późniejsza ul.Nowoursynowska). Miał to być szereg ściśle do siebie przylegających, jednakowych posesji z domem, budynkami gospodarskimi, ogrodem warzywnym i sadem. Wodę miała zapewnić jedna ogólna studnia. Pomysł ten nie został zrealizowany.
       W 1864 r. Kabaty zostały objęte wydanym przez cara Aleksandra II ukazem uwłaszczeniowym, na mocy którego każdy włościanin otrzymał na pełną własność to gospodarstwo wraz z zabudowaniami, jakie na tamtą chwilę zajmował. Zniesiono powinności na rzecz dziedziców, a pańszczyzna, czynsz i inne daniny zamienione zostały na wprowadzony wtedy podatek gruntowy opłacany do skarbu. Był on przeznaczony na wynagrodzenie dla byłych właścicieli za odebrane grunty. Został też ustanowiony samorząd gromadzki z wybieranym przez wieś sołtysem, a Kabaty weszły w skład utworzonej gminy Wilanów.
       Wieś liczyła wtedy 19 gospodarstw, które otrzymały po ok.24 morgi (13 ha.) ziemi. Do tego dochodziło wspólne pastwisko i teren gromadzki obejmujący skarpy i drogi, co dawało w sumie 546 mórg (ok. 300 ha.). Nadany został również tzw. serwitut, który dla Kabat określał prawo do pobierania corocznie z Lasów Chojnowskich po 6 fur drewna na opał oraz 2 fury chrustu i jedną furę kołków co pięć lat na ogrodzenie dla każdego z gospodarstw. Został zamieniony później na jednomorgowe działki położone za wsią Latoszki. Odszkodowanie dla byłego właściciela wsi wynosiło 10338 rubli srebrem.
       Gospodarstwa otrzymali wtedy, w kolejności numerów wg. Tabeli: Franciszek Szymański, Paweł Penconek, Grzegorz Pyzel, Andrzej Karaś, Wojciech Pyzel I, Antoni Stempniewski, Józef Karaszewski, Piotr Karaś, Kazimierz Sokołowski, Franciszek Gawryś, Piotr Sokołowski, Wojciech Penconek, Franciszek Warszywka, Stanisław Mrówka, Wojciech Pyzel II, Michał Janek, Stanisław Janek oraz Walenty Kłos i Michał Karaś.
       Tabela z 1864 r. tak opisuje Kabaty: „(...) Oprócz zasiewu ozimego i jarego, sadzą kartofle, kapustę, wszelkiego rodzaju włoszczyzny z których korzystnie pożytkują. Włościanie wsi tej jako o 8 wiorst od miasta Warszawy odległej mają łatwość spieniężenia wszelkiego produktu czym się też jako dla nich najkorzystniejszym zajęciem trudnią, jak również z handlu drzewem i utrzymywania krów zyskowne korzyści odnoszą. Mają łatwość zarobkowania w folwarku w Powsinie i ogrodzie natolińskim.” Kabaty obejmowały teren graniczący od wschodu z gruntami wsi Powsin, od południa z Lasem Kabackim, od zachodu z gruntami wsi Moczydło, obecnie ulice Rybałtów i Stryjeńskich. Granica od północy biegła w pobliżu ulicy Przy Bażantarni i wzdłuż granicy Parku Natolińskiego.
       Według kolejnych spisów liczba mieszkańców stale rosła i w 1905 r. było ich 319 osób i 38 domów, a w 1921 r. było 397 i 59 domów. Istniała też w Kabatach przez długi czas karczma stojąca przy drodze, tuż przed Natolinem.
       Na początku września 1939 r. Kabaty zostały objęte mobilizacją koni na potrzeby polskiej armii, która odbyła się w pobliżu pałacu natolińskiego. Zostały one wykorzystane do taborów, a kilku gospodarzy pojechało wraz zaprzęgiem na tzw. podwody wioząc materiały wojskowe. Po pewnym czasie kolumna została w drodze rozbita przez niemieckie naloty i wrócili pieszo do domów.
       13 września na polach kabackich miała miejsce akcja oddziału kawalerii polskiej. Zaatakowali oni, od strony Natolina, Niemców stojących na skraju Lasu Kabackiego. Szarża ułanów dostała się w ogień nieprzyjacielskiego
karabinu maszynowego. Zginęło czterech Polaków i jeden Niemiec.
       Podczas okupacji osiedlonych zostało w Kabatach 10 rodzin wysiedlonych z Pomorza. Gdy wprowadzone zostały na
wsi tzw. kontyngenty czyli obowiązkowe dostawy produktów rolnych takich jak zboże, mleko i mięso, Niemcy dokonywali
również rekwizycji koni. Niektórzy próbowali sprzeciwić się zarządzeniom okupanta. Za nie odstawienie koni i oznaczenie ich podrobionym znakiem w kształcie litery „H”, jakim znakowane były sztuki zwolnione od poboru, pięciu gospodarzy z Kabat zostało w 1940 r. aresztowanych. Osadzeni na Pawiaku, zostali wywiezieni pierwszym transportem z Warszawy do obozu koncentracyjnego Auchwitz. Zginęli tam: Jan Karaś, Władysław Latoszek i Stanisław Bogdan, natomiast Władysław Karaś i Józef Bogdan wrócili.
       Przez pewien okres, kabackie pola wykorzystywane były jako poligon dla niemieckiego lotnictwa, które przeprowadzało tu loty szkoleniowe. Zostały postawione trzy tarcze, a nadlatujące samoloty ćwiczyły celność. Podczas jednego z lotów, samolot zbyt obniżył wysokość i rozbił się.
       Na terenie Kabat Niemcy zainstalowali reflektor przeciwlotniczy, który stał się celem ataku zaraz na początku Powstania Warszawskiego. Dnia 2 sierpnia 1944 r. powstańcy z 4 kompanii AK V rejonu „Gątyń”, którą dowodził ppor. Stanisław Milczyński „Gryf” zaatakowali stacjonującą tu załogę. Po kilkugodzinnej walce akcja
zakończyła się sukcesem, została zdobyta broń i amunicja. Dwóch Niemców zostało zabitych, a 17 poddało się. Spośród nich pięciu było rannych. Zostali odwiezieni przez gospodarza z Kabat, Stanisława Pyzla do Klarysewa, gdzie stacjonowała jednostka. W tej akcji, jako jedyny z Polaków zginął mieszkaniec Kabat strz. Józef Karaszewski ps. „Wicher”, obsługujący karabin maszynowy. We wsi nocowali też powstańcy wycofujący się z Sadyby do Lasu Kabackiego.
       Dwa dni po tej akcji, z domów gdzie stacjonowali Akowcy, Niemcy zabrali pięć osób: ojca i dwóch synów Józefa, Henryka i Teofila Pyzlów oraz Józefa Janka i Jana Młotka. Zginęli oni w nieznanych okolicznościach.
Po następnych kilku dniach hitlerowcy urządzili, wczesnym rankiem, obławę podczas której aresztowali wszystkich
dorosłych mężczyzn w Kabatach. Zostali oni wywiezieni do Rzeszy na roboty, ale wielu udało się uciec podczas kolejnych postojów w Szymanowie oraz Częstochowie i wrócić do domów.
       Niemcy przygotowując się do obrony przed Armią Czerwoną zbudowali w Kabatach, na skarpie i w wąwozach,
umocnienia, takie jak okopy i bunkry. Przez pewien czas przebywały tu również wojska węgierskie z formacji współpracujących z wojskami hitlerowskimi. Pięć armat ustawionych na skarpie ostrzeliwało sowieckie pozycje za Wisłą, na co Rosjanie odpowiadali ogniem, tak że ludzie bali się nocować w domach. We wsi przebywali również mieszkańcy okolicznych miejscowości wysiedleni przez Niemców, w związku ze zbliżający się frontem. Ostatecznie
hitlerowcy wycofali się z Kabat bez walki 16 stycznia 1945 r. zabierając ze sobą kilku mężczyzn z zaprzęgami na
„podwody”, do przewożenia amunicji. Następnego dnia przeszły przez wieś wojska rosyjskie. W historii Kabat otwierał się nowy rozdział.
       Do najnowszej historii Kabat wrócimy jeszcze w następnym wydaniu Wiadomości Powsińskich.